مبانی اسلامی؛ عوامل تحول علمی، فرهنگی جهان (ادامه)

چند عامل باعث شد تمدن اسلامی به اوج خود برسد و مسلمین به ایجاد بزرگ‌ترین و ژرف ترین تحول علمی و فرهنگی در بشریت دست یابند. در اینجا اشاره ای گذرا به اهم این عوامل می کنیم.

-1 تشویق قرآن و سنت به فراگیری علوم: در آیه 9 از سوره زمر آمده است: «بگو آیا آنهایی که می دانند با آنهایی که نمی دانند، برابرند؟» پیامبر گرامی اسلام (ص) نیز می فرمایند: «هر کس در پی دنیا است باید دنبال علم برود و هر کس در پی آخرت است [نیز] باید دنبال علم برود و هرکس دنبال هر دو است، باید دنبال علم برود.»15 آن حضرت همچنین فرموده اند: «هلاک امت من در ترک علم است.»16

-2 تشویق قرآن به کاوش طبیعت؛ قرآن، مکرر مردم را به تدبیر و تفکر در احوال کائنات دعوت می کند و از برخورد سطحی با آیات الهی بر حذر می دارد. در آیه 101 از سوره مبارکه یوسف می خوانیم: «بگو بنگرید که چه چیزهایی در آسمان و زمین وجود دارد.»

-3 تشویق به کسب علم از هر منبع ذی علم از حضرت علی (ع)نقل شده است که فرمودند:« علم، گمشده مومن است. پس آن را جذب کنید، حتی اگر از دست مشرکان باشد.»17

-4 تشویق دانشمندان و فراهم کردن امکانات برای تحقیق و آموزش که شامل بزرگداشت علما، کمک مالی به دانشمندان و دانشجویان، ایجاد مدارس، فراوانی کتابخانه ها، تخصیص موقوفات برای ترویج علم و ... می شد.

-5 احساس جهان وطنی در علمای مسلمان: ابن خلدون در این باره می گوید:«مسافرت کردن برای دانش اندوزی و دیدار دانشمندان برجسته برای دانش پژوهان، برنامه‌ای ضروری و لازم است.»18

-6 حاکمیت روح تحمل آرای مخالف: بالندگی تمدن اسلامی چنان بود که دانشمندان و علما با مذاهب و عقاید مختلف و گاهی بسیار متضاد با هم، به آسانی در کنار هم به تدریس و تحصیل می پرداختند.

-7 تعهد به پیروی از برهان: در آیه 36 از سوره مبارکه اسرا می خوانیم: « از پی آنچه که نمی‌دانی چیست، نرو!» بر اساس همین مبانی بود که ابن سینا گفت:« کسی که بدون دلیل تصدیق کند، از فطرت انسانی به دور افتاده است19» و شیخ اشراق، شهاب الدین سهروردی در کتاب التلویحات نوشت: « و از من و غیر من تقلید نکنید که معیار، برهان است».20

-8 حقیقت جویی دانش پژوهان.

-9 جامعیت علم اسلامی و وحدت علوم در اسلام؛ چرا که متفکران مسلمان منشأ همه علوم را خداوند می‌دانستند. لذا به یک وحدت ارگانیک بین آنها قائل بودند. آنان بین علوم خاص دینی و علوم طبیعت جدایی نمی‌دیدند و هدف هر دو را یکی می دانستند.

-10 سختکوشی دانشمندان مسلمان در کسب معرفت که در این زمینه حکایات بسیاری در تاریخ نقل شده است. 21

 15. باقر شریف القرشی، انظام التربوی فی الاسلام، دارالتعاریف المطبوعات، بیروت، 1399.ه.ق، ص118.

16 . همان ص 185.

17 . ابی عمر یوسف بن عبدالبر القرطبی، پیشین، ص 122.

18 . احمد شبلی، تاریخ آموزش در اسلام،

ترجمه محمد حسین ساکت، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، تهران 1361، ص288.

19 . صدرالدین شیرازی، الحکمه المتعالیه فی الاسفار الاربعه العقلیه، ج1، دار احیاء التراث العربی، بیروت، ص364.

20 . شهاب الدین یحیی سهروردی، مجموعه مصنفات شیخ اشراق، ج1، موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، تهران، 1372، ص 121.

21 . مهدی گلشنی، پیشین، 119-93

این مطلب ادامه دارد........